İçmimarlıkta Haklar, Sorumluluklar ve Telif Bilinci: Tasarımın Görünmeyen Sınırları

Bir içmimarın ürettiği her proje, yalnızca bir mekân tasarımı değil; aynı zamanda fikrî bir üründür. Ancak, tasarımın somut bir yapıya dönüşmesi sürecinde, çoğu zaman bu fikrî emeğin sınırları belirsizleşir.
İçmimarlık mesleği, yaratıcılıkla uygulamanın kesiştiği bir alandır ve bu nedenle telif, proje mülkiyeti, uygulama hakları ve etik sorumluluklar hem profesyonel hem de hukuksal açıdan büyük önem taşır.

Bu yazıda, içmimarlıkta hak kavramını hukuki çerçevede ele alarak; tasarımın korunması, fikri mülkiyet hakları, uygulama sözleşmeleri ve etik yükümlülükler üzerine kapsamlı bir bakış sunuyoruz.


İçmimarın Eseri: Fikri Hakların Kapsamı

Türk hukukunda, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) uyarınca mimarlık ve içmimarlık projeleri, "güzel sanat eseri" kapsamında telif hakkı korumasına tabidir.
Bu kanuna göre, bir içmimari projenin çizimi, 3D görselleştirmesi veya uygulaması tasarım sahibine ait bir fikrî üründür ve izinsiz kullanımı hukuken yasaktır (FSEK, md. 2/3).

"Bir projenin gerçekleştirilmesi, tasarımcının fikrî mülkiyet hakkını ortadan kaldırmaz; yalnızca eserin bir versiyonunun somutlaşmasını sağlar."

Bu durum, örneğin bir içmimarın çizdiği bir otel lobi projesinin, daha sonra başka bir mimar veya firma tarafından izinsiz olarak uygulanması hâlinde telif hakkı ihlali sayılır.
Yargıtay kararlarında da içmimari projeler, "eser niteliği taşıyan özgün tasarımlar" olarak kabul edilmektedir (Yarg. 11. HD, E. 2018/1250, K. 2019/2734).

2. Sözleşme Yapmanın Önemi

Birçok içmimar, müşteriyle çalışmaya başlarken yalnızca sözlü anlaşmalarla ilerlemektedir. Ancak bu durum, özellikle tasarımın kopyalanması veya ödemelerin yapılmaması gibi durumlarda hak kaybına yol açar.

Bu nedenle her proje sürecinde yazılı sözleşme yapılması esastır.
Sözleşmede şu maddeler açıkça yer almalıdır:

  • Proje mülkiyetinin kime ait olduğu

  • Kullanım ve çoğaltma haklarının sınırları

  • Uygulama denetimi ve revizyon yetkileri

  • Ödeme planı ve telif bedelleri

  • Projenin başka kişi veya firmalar tarafından kullanılmasının yasak olduğu

Bu sözleşmeler, Türk İçmimarlar Odası tarafından yayımlanan "Mesleki Uygulama ve Telif Hakları Rehberi" doğrultusunda hazırlanabilir.

3. Uygulama Aşamasında Hakların Korunması

Tasarımın sahaya yansıdığı uygulama süreci, içmimarın haklarını korumak açısından en riskli aşamalardan biridir.
Proje çizimleri farklı ekiplerin eline geçebilir, görseller internet üzerinden izinsiz kullanılabilir ya da uygulama projeleri farklı müellif isimleriyle paylaşılabilir.

Bunları önlemek için önerilen uygulamalar:

  • Çizim ve 3D dosyalarına dijital imza veya müellif etiketi eklenmesi

  • Proje klasörlerinde teslim tutanakları kullanılması

  • Sunum görsellerinde görünür şekilde © (copyright) ibaresi bulundurulması

  • Sosyal medya veya web paylaşımında proje sahibi ve ofis adının mutlaka belirtilmesi

Bir tasarımın internette paylaşılması, onun kamuya açık olduğu anlamına gelmez; tasarım hâlâ sahibinin fikrî mülkiyetidir.

4. Etik Sorumluluklar ve Meslektaş Dayanışması

İçmimarlık yalnızca teknik bir üretim değil; etik bir mesleki duruş gerektirir.
Bir başka içmimarın projesini kopyalamak, onun üzerinde değişiklik yaparak sahiplenmek veya izinsiz yayınlamak; hem etik dışı davranış hem de telif suçu olarak değerlendirilir.

TMMOB İçmimarlar Odası Etik İlkeleri'ne göre:

"Bir içmimar, meslektaşının eserine ve emeğine saygı göstermekle yükümlüdür; meslektaşının işini devralırken onun fikrî haklarını korur."

Bu ilke, mesleğin güvenilirliğini korur ve sektörde uzun vadeli itibarın temelini oluşturur.

5. Dijital Dönemde Telif ve Tasarım Koruması

Dijital çağda, projelerin paylaşım ve yayılım hızı arttıkça tasarım hırsızlığı da daha görünmez hale gelmiştir.
Bu nedenle içmimarların, projelerini Telif Hakları Genel Müdürlüğü'ne kayıt ettirmeleri veya blok zinciri (blockchain) tabanlı koruma sistemleri kullanmaları önerilir.

Bazı uluslararası platformlar (örneğin DesignRights.io veya WIPO Proof) dijital tasarımlar için zaman damgalı telif sertifikası sağlamaktadır. Türkiye'de de TÜRKPATENT üzerinden "endüstriyel tasarım tescili" ile koruma mümkündür.

Sonuç

İçmimarlık mesleği, hem estetik hem de teknik üretimi kapsayan özgün bir alan olduğu için fikrî mülkiyet hakları bu mesleğin görünmeyen ama en güçlü zeminidir.
Her içmimar, yalnızca yaratıcı değil; aynı zamanda haklarının bilincinde olan bir profesyonel olmalıdır.

Tasarım süreci "fikrin mekâna dönüşmesi" ise; bu dönüşümün hakkını korumak, mesleğin geleceğine yapılmış en önemli yatırımdır.

Kaynakça

  • 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK)

  • TMMOB İçmimarlar Odası, Mesleki Uygulama ve Telif Hakları Rehberi, 2021.

  • Yargıtay 11. Hukuk Dairesi, E. 2018/1250, K. 2019/2734.

  • UNESCO (2015). Creative Rights and Design Ownership in Architecture and Interior Design.

  • Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT), Endüstriyel Tasarım Koruma Kılavuzu, 2022.

Share